Prof. Dr. Murat Şimşek Katılım Bülteni için yazdı: Blockchain Teknolojisi Açısından İslami Finansın Geleceği
Bilgi teknolojisinin bir sonucu olarak veriyi veya bilgiyi depolamak, almak, iletmek, çalışmak ve işlemek için bilgisayarların uygulanması dönemi başladı. Bunun neticesinde finansal alanı da ilgilendiren blockchain / blokzincir, akıllı sözleşmeler [smart contract], kripto paralar [cryptocurrency], bulut bilişim [cloud computing], mobil platformlar, nesnelerin interneti, yapay zekâ [artificial intelligence], makinelerin haberleşmesi, endüstri 4.0 ve otonom sistemler gibi birçok dijital ürün ve hizmet hayatımıza girdi. Bu gelişmelerden küresel piyasalar ve finansal sistemler hızlı bir şekilde etkilendi ve etkilenmeye devam etmektedir. Bu çerçevede İslam ekonomisi ve finansı alanında da bu tür gelişmeler alternatif imkânlar sunmaya başlamıştır. Finansal teknolojilerin (FinTech) İslam finansına bir ivme kazandırması beklenmektedir.
Bu teknolojinin imkânlarının İslam iktisadı açısından küresel sermayeyi elinde tutan Batı’nın hegemonyasına ve faize dayalı sömürü düzenine karşı bir alternatif olabileceği ümidi vardır. Blockchain ile oluşturulabilecek bir para sistemi ve bununla birlikte gerçekleştirilecek para transferi mekanizmasının İslam iktisadının öngördüğü finansal düzeni hâkim olan sisteme başvurmadan gayet mümkün kılabilir. Nitekim içine alan finansal teknolojiler (FinTech), küresel finans kurumlarının ve bankaların işlevini yeniden tasarlayarak yeni bir çığır açtı.
i. Blockchain nedir?
Blockchain, birçok çalışmada farklı açılardan tanımlanmıştır. Her bir tanım blockchainin bir yönünü öne çıkararak kendine göre en uygun tanıma ulaşmaya çalışmıştır. Özet olarak bakıldığında blockchain, dağıtık bir veri tabanı, merkezî olmayan mutabakat mekanizması ve kriptografik algoritmaların birleşimi olan bir internet uygulamasıdır. Dağıtık veri tabanı teknolojisiyle yapılan mukaveleler, binlerce kişinin önünde yapılmış gibi olmaktadır. Yani herhangi bir blok, kendisinden önceki ve sonraki bloklara özet algoritması ile bağlanmıştır. Bu yüzden teknolojinin adı zincirle bağlı bloklar anlamına gelen blockchain olmuştur. Blockchain teknolojisi, sağladığı olanaklar ve çeşitlendirilebilir uygulamaları ile çok geniş bir yelpazeye sahiptir. Bu teknoloji, günümüzün önemli problemlerinden olan, tek merkeze dayalı güven sistemlerindeki merkezî güven yapısını dağıtarak, bu sistemlerin daha verimli çalışmasında oynayabileceği rol nedeniyle dikkat çekici hale gelmiştir. Blockchain, veri transferi sağlayan mevcut internet ortamında, değerli varlıkların transferine de olanak sağlayarak tüm hayatı yeniden şekillendirecek yepyeni bir teknolojiyi adlandıran merkezî olmayan bir şifreleme kayıt defteridir.
ii. Mevcut durum
Son dönemlerde finans ve bankacılık başta olmak üzere birçok sektörde adından sıkça söz ettiren blockchain teknolojisi İslami finans kurumlarının da ilgi odağında olmuştur. Henüz yaygınlık kazanmamış olsa da bu teknolojinin bazı İslami finans kurumları ve bankalar tarafından kullanıldığı bilinmektedir. Bu kapsamda Birleşik Arap Emirlikleri’nden (BAE) Emirates NBD bankacılık grubuna ait olan Emirates İslam Bankası’nın 2017 yılından itibaren bu teknolojiyi kullandığı ifade edilmektedir. Bankanın bu teknolojiyi potansiyel sahtekarlığı en aza indirmek amacıyla çek bazlı ödeme süreçlerine entegre ettiği belirtilmektedir.
Bunların dışında daha birçok kurum, banka ve şirket farklı alanlarda kullanmak üzere blockchain teknolojisini araştırmaya ve bu doğrultuda yeni finansal ürünleri ve uygulamaları hayata geçirmek için çalışmalarına devam ettiği bilinmektedir. Örneğin İslam Kalkınma Bankasına bağlı İslami Araştırma ve Eğitim Enstitüsü, İslam hukukuna uygun finansal ürünler oluşturmak için blockchain teknolojisine dayalı akıllı sözleşmeler konusunda Riyad’dan Ateon ve Dubai’den SettleMint gibi fintech firmaları ile çalışmalar yürütmektedir. Bu çalışmalar ile İslami finans kurumları için tüm sözleşmelerde sürecin otomatik hale getirilmesi hedeflenmektedir. Aynı şekilde helal sertifikasyon işlemlerinin bu teknoloji sayesinde daha kolay ve güvenilir hale getirilmesi üzerinde çalışmalar devam etmektedir.
iii. Beklentiler
Blockchain teknolojisinin İslami finans sektörüne sunması beklenen imkanların başında kripto para birimlerinin üretilmesi ve akıllı sözleşme teknolojisi gelmektedir. Bunun yanı sıra akıllı sukuk, katılım sigortacılığı (tekafül), emanet hesapları, zekât, fitre ve bağış yapma/toplama, fikri mülkiyetin korunması, mülkiyet devri, akitlerin belgelenmesi, tedarik zinciri ve nesnelerin interneti gibi konularda da fayda ve kolaylık sağlaması beklenmektedir.
1. İslami Kripto Para
Blockchain teknolojisi bitcoin ile gündeme geldiği için en yaygın kullanım alanını kripto para birimleri ve buna bağlı olarak akıllı sözleşmeler oluşturmuştur. Fıkhi açıdan hükmü konusunda tartışmalar devam etmekle birlikte, İslam ekonomisi şartlarına uygun kripto paralar da üretilemeye başlamıştır. Birleşik Arap Emirlikleri kaynaklı ADAB Solutions firması tarafından dünyanın ilk İslami Kripto Borsası [First Islamic Crypto Exchange] geliştirilmiştir. Tunus merkezli bir fintech kuruluşu olan “iFinTech Solutions”, İslami finansta likidite sorunlarını çözmek için blockchain ürünleri geliştirmektedir. Dubai’de “OneGram”, Malezya’da“HelloGold”, Endonezya’da“Blossom Finance”gibi blockchain teknolojisini kullanan bazı İslami kripto para birimi girişimleri de bulunmaktadır. Ülkemizde bu alandaki gelişmeler arasında Cumhurbaşkanlığı 11. Kalkınma Planı (2019- 2023) blockchain merkezli uygulamalara yer verilmesi, TÜBİTAK – BİLGEM tarafından Blokzincir Araştırma Laboratuvarı kurulması, Takasbank tarafından yürütülen “Fiziksel Karşılığı Olan Blokzincir Tabanlı Yeni Nesil Transfer Sistemi – BiGA [Bi(r) Gram Altın]” projesi ile vadeli çekleri merkezsiz ve aracısız hale getirmek üzere üretilen Marmara Chain ve Marmara Coin Projesi anılabilir.
2. Akıllı Sözleşmeler [Smart Contracts]
Akıllı sözleşme “bir sözleşmenin şartlarını ve hükümlerini insan müdahalesine ihtiyaç duymadan yerine getiren bilgisayarla işletilen bir işlem protokolü” olarak tanımlanmıştır. Arapça literatürde el-‘ukûdü’z-zekiyye [ing. smart contract] olarak anılan bu teknolojinin İslam ekonomisi alanına büyük katkılar sunması beklenmektedir.
Blockchain veri yapısı içerisinde yazılım dili ile oluşturulan akıllı sözleşmelerle faizsiz ticari işlemler ve faizsiz finansal uygulamalar yapılması mümkündür. Örneğin İslam iktisadının temel ilkelerine göre düzenlenmiş akitler bilgisayar diline dönüştürülerek dağıtık sisteme kaydedilir. Bu yolla şeffaf anonim ortaklıklar tesis edilebilir.
İslam ekonomisi açısından bakıldığında ise İslam hukuku akit nazariyesi doğrultusunda çeşitli alanlarda uygulanacak akıllı sözleşmeler tasarlanabilir. Örneğin günümüzde yaygın olarak uygulanan finans ürünlerinden murabaha, müşareke, mudarebe ve çeşitli kira sertifikası (sukuk) sözleşmeleri İslami finans prensiplerine uygun hale getirilebilir. Böylece günümüzde en temel problem olarak teori ile uygulama arasındaki uyumsuzluk iddialarının önüne geçilmiş olur. Yine murabaha konusu malın mülkiyet devri alınmadan müşteriye nakli sorunu çözüme kavuşturulabilir.
3. Akıllı (Smart) Sukuk
Klasik finans sisteminde girişimler sermaye ihtiyacını aldıkları yatırım karşılığında belirli oranlarda hisse devri yaparak aracı kurumlar vasıtasıyla karşılamaktadırlar. İslami finansta ise bu durumda başvurulan yöntem genelde bankalar ve diğer kamu kurumları aracılığıyla kira sertifikası ihracıdır. Blockchain teknolojisi girişimcilere aracı bir kurumun olmadığı alternatif bir model sunmaktadır. Bu modelde firma önce amacına hizmet edecek niteliklere sahip sertifikalar üretir. Daha sonra bu sertifikaları satarak ve kiralayarak sermaye ihtiyacını karşılayabilir. Blockchain teknolojisinde buna ICO (Initial Coin Offering) denmektedir.
Blokzincir üzerinden akıllı sözleşmelerle oluşturulmuş sukuk ihraçları İslami finans endüstrisini güçlendirecektir. Bu teknoloji sayesinde sukuk ihraçları daha şeffaf bir hale gelecektir. Akıllı sukuk ihraçları, blokzincir teknoloji sayesinde daha verimli, daha az maliyetli olacaktır. Ayrıca küçük-orta ölçekli işletmelere, sosyal projelere, vakıf ve derneklere bu sistem üzerinden kendi sukuk projelerini ihraç etme imkânı doğacaktır. BAE merkezli el-Hilâl Bank 2018 yılının sonlarına doğru blockchain teknolojisini kullanarak kira sertifikası (sukuk) ihraç eden ilk İslami banka oldu.
4. Katılım Sigortacılığı (Tekâfül)
Karşılıklı güven ve yardımlaşma esasına dayanan katılım sigortacılığı sisteminde paydaşlardan toplanan bağış fonları, faiz dışı yatırım araçlarında değerlendirilir. Bu sırada belirlenen şartlar doğrultusunda riske maruz kalanların zararı bu fonlardan karşılanır. Kalan bedel, dönem sonunda paydaşlara geri dağıtılır. Blockchain teknolojisi ile bu sistem daha şeffaf, aracısız, düşük maliyetli ve hızlı hâle getirilebilir. Örneğin, sistem üzerinde yer almak isteyen paydaşlar bunu beyan eden akıllı sözleşmeler gibi bir uygulamayla ağa katılır. Poliçe bedeli kripto paralar vasıtasıyla ödenir. Bir hasar veya sigorta ödemesi beyanında bu, ağ üzerinden doğrulanarak ödeme otomatik olarak yapılır. Tüm bunların sonunda sistemde kalan bedel, paydaşlara süre sonunda otomatik olarak dağıtılır. Böylece güven, şeffaflık ve aracılık bedelleri blockchain sayesinde minimize edilmiş olur.1
5. Zekât, Fitre ve Bağış
Günümüzde bu tür işlemler çoğunlukla vakıf, dernek gibi hayır kurumları üzerinden yürütülmektedir. Bu yöntemde çeşitli aracı kurumlara ihtiyaç duyulduğundan bağışların kullanımında ciddi oranda kesintiler meydana gelmektedir. Buna aracı kurumlarda görev yapanların maaş ve ücretleri de eklenince bu oran daha da yükselmektedir. Ayrıca kurumlar arası aktarım süresi uzun zaman alabilmektedir. En önemlisi de bağış akışının kapalı bir yapıya sahip olması sebebiyle bir güven problemine yol açmaktadır. Bu da bireysel bağış miktarının azalmasına neden olabilmektedir. Buna karşılık blockchain teknolojisine dayalı bir yöntemle zekâtlar ve bağışlar daha şeffaf ve işlem maliyeti daha düşük şekilde toplanarak yerine ulaştırılabilir. Çünkü blockchainde oluşturulacak zekât ve/veya bağış ağı ile aracı kurumlar ortadan kalkacaktır. Buna ek olarak ağa katılan herkes yaptığı bağışın hedefine ulaşıp ulaşmadığını denetleme imkanına sahip olacaktır. Böylece kaybolan güven yeniden tesis edilecek ve sosyal yardımlaşma daha güçlü hale gelecektir. Bu teknolojiyi kullanan yardımlaşma kuruluşları arasında değişik ülkelerdeki Globalsadaqah, Insha, Launchgood, One Gram gibi uygulamalar örnek verilebilir.
6. Helal Sertifikası
Blockchain, helal sertifikaları daha basit hale getirebilir. Özellikle akıllı sözleşme teknolojisi helal sertifikası için imkânlar sunmaktadır. Örneğin POCertify bu teknolojiyi kullananlardan biridir. Dijital olarak şifrelenerek blockchain üzerinden helal sertifikasının doğrulanması suretiyle bir programlamanın mümkün olduğu belirtilmektedir. Örneğin İslam İşbirliği Teşkilatı’nın eHalal projesi The eHalal Token Coin (HAL), Ethereum üzerinden blockchain sistemine dayalı bir helal bilgilendirme internet uygulaması burada zikredilebilir.
Blockchain teknolojisine dayalı akıllı sözleşmelerin uygulamaya konması halinde tedarik zinciri, nesnelerin interneti, sağlık, sigorta, finans, gayrimenkul, telif hakkı vb. alanlarda faydalı neticeler ortaya çıkacaktır. Ayrıca sivil toplum faaliyetlerindeki şeffaflık sorunu ile yardımların dağıtım masrafları konusunda akıllı sözleşmeler oldukça yararlı imkânlar sunabilir.
Kaynaklar
https://www.erbakan.edu.tr/storage/images/web/news/05-06-2020- Yayinevi/I%CC%87slami%20Finans%20ve%20Finansal%20Teknolojileri.pdf. https://www.fikriyat.com/yazarlar/murat-simsek/2020/07/04/akilli-sozlesmeler-smart- contracts-ve-helal-ekonomi https://www.fikriyat.com/yazarlar/murat-simsek/2020/06/19/blokzincir-teknolojisi-ve-helal- finans https://www.fikriyat.com/yazarlar/murat-simsek/2020/03/15/helal-finans-acisindan-kripto- paralar
https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/535909 https://www.katilimbulteni.com/islami-finansta-blockchain/ http://islamiktisadi.net/index.php/2018/10/16/blokzinciri-finansal-teknolojiler-ve-islam- iktisadi/
https://ehalal.io/
1 Coşkun, “Akılıı Sözleşmeler ve İslami Finans”, http://fintechtime.com/tr/2019/05/akilli-sozlesmeler-ve- islami-finans/ (Erişim: 05 Nisan 2020).
